उन्हाळा - घंगाळ - बंब - मातीचा माठ

उन्हाळा आला की तीन गोष्टींची प्रखरतेने आठवण येते.

आंघोळीसाठी चे घंगाळ, बंब अणि मातीचा माठ. 

माझ्या लहानपणी आमच्याकडे मस्त तांब्याचे मोठे घंगाळ होते. त्या घंगाळात बसुन आंघोळ केलेली पण मला आठवते. हळू हळू सोय म्हणून किंवा वजनाला हलकं म्हणून plastic /steel च्या बदल्या आल्या. घंगाळ तसे जडच. तरी अनेक वर्ष ते आमच्या मुंबईच्या घरी न्हाणीघरात भिंतीवर लटकवलेले होते. मग एक दिवस अचानक नानांचा (माझे बाबा) मानत काय आले कुणास ठाऊक त्यांनी ते काढून टाकले. पण मला अजुनही त्या घंगाळाची आठवण येते. ईशांक चे लहानपणीचे बादलीत बसलेले फोटो पाहिले की त्या घंगाळाची आठवण आल्याशिवाय रहात नाही. 

माझ्या आजोळी, म्हणाले प्रभादेवीला आमच्याकडे एक बंब होता. त्यात पाणी अतिशय थंड असायचे. आंघोळीचे पाणी

गरम करण्यासाठी बंबाचा वापर केला जात असे. यात इंधन म्हणुन गोवरी व लाकूड फाटा वाळलेल्या तुराट्या, ज्वारीचा कडबा आदींचा उपयोग होतो. मग flat system मध्ये आल्यावर ती सोय नव्हती, त्यात सरपण मिळेनासे झाले अणि बंब नुसता water storage म्हणून ठेवलेला असायचा. त्यातले पाणी प्रचंड थंड (chilled) असायचे. आजोळी गेले की मी मुंबईच्या उकाड्यात त्या बंबाच्या पाण्यातच बारा महिने आंघोळ करत असे. मामे बहिणीला मात्रा बारा महिने कडकडीत गरम पाणी लावायचे. काय छान होते ते दिवस. 

आता आधुनिक showers, tub bath सगळे आले तरी त्या घंगाळाची किंवा त्या बंबाची सर ह्या temperature controlled पाण्याला नाही. 

आता राहिला आहे तो फक्त मातीचा माठ. तो मात्र अजून सगळ्या घरत आपली शान राखून आहे. उन्हाळा आला की त्याला धुऊन, स्वच्छ करून, त्यात पाणी भरून, थोड ऊन लागेल अश्या ठिकाणी अजूनही खूप घरी ठेवले जाते. Fridge आले तरी माठाच्या पणाला त्याची सर नाही, असे म्हंटले जाते, म्हणून अजूनतरी खूप घरी मातीचा माठ आपली शान टिकवून आहे. 

मध्यंतरी मी ईशांक साठी शंख आणायला

तुळशीबागेतल्या राम मंदिरात गेलेले. तिथे अजूनही ह्या वस्तू मिळतात. खूप मोह झालेला एक मोठ्ठ घंगाळ घेण्याचा. पण किम्मत बघून थांबले. Showpiece म्हणून टेबलावर ठेवायचे घंगाळाची किम्मत १५००/-. मोठ्या घंगाळाची किम्मत तर ₹२०,००० पासून पुढे. लहानपणीच्या त्या आठवणीत जायला कधीतरी मस्त वाटतं.

फेब्रुवारी जसाजसा संपत आला तसा घरी माठ ठेवला परत जागा केली. मला अजुनही तो typical माठ त्या सुंदर दिसणार्‍या earthen clay पेक्षा जास्त आवडतो. मला असं वाटतं की त्या जुन्या माठातीलच पाणी जास्त थंड होतं. ह्या वर्षी मीच माझ्या old is gold माठावर काहीतरी painting करण्याचा विचार करते आहे.

© SharvaniPethe (शर्वाणी पेठे) 

March 2025

New moon अणि Solar eclipse

आजच्या मुलांना शिकवताना technology मदतीला असते. Google बाईची साथ असते त्यामुळे लगेच visuals, diagrams, आणि example मिळतात, त्यामुळे concepts पटकन clear होतात. पूर्वी फक्त पुस्तकं असायची. प्रश्न पडला की उत्तर मिळायची ती आई-वडील, शिक्षक ह्यांच्या कडे असलेल्या अफाट ज्ञानातून. शिक्षक मग फळ्यावर चित्र काढून explain करत असत.

तसं पाहिलं तर दोन्ही पद्धतींचे फायदे आहेत—पूर्वीचा अभ्यास discipline शिकवायचा, तर आत्ताचा अभ्यास curiosity वाढवतो.

उद्या EVS ची परीक्षा. आज परत सगळं ब्रह्माण्ड आमच्या घरी आले. 

मी - What is new moon?

ईशांक - When the moon is between the Earth and the sun, and when moon's dark side faces the Earth is called new moon.

पण आई...... (आलाच प्रश्न)

Solar eclipse वेळी पण same असतं. मग त्यात फरक काय?

ह्या त्याच्या प्रश्नाला Google बाई कडून हे image मिळाले, ह्याचा मदतीने मग moon position, moon's orbit, Earth's orbit, sun position, sun rays सगळं कसं व्यवस्थित सांगता आले. 

धन्यवाद Google ताई.

ईशांक - आई आपण Earth वर रहात असून सुद्धा बाकीच्या Planets च्या Moons ला आपण नावं दिली. मग आपल्या Earth च्या moon चं नाव काय?

मी - ?????? आपल्या moon च नाव Moon - Proper noun. बाकीच्यांचे moons are common noun. 

हे पटलं असाल तरी आपल्या moon ला पण एक नाव पाहिजे ह्यावर तो ठाम आहे.

अरे अभ्यास अभ्यास....

Math, English, Marathi, Hindi, GK, Computer ह्या सगळ्याचा अभ्यास घेण आता मला सोपं वाटतं. कारण त्यात प्रश्न विचारायला फार scope नसतो. 

पण EVS चा अभ्यास आणि असंख्य प्रश्न.....

त्यात आज आम्ही evs मधला आवडता topic घेतला Our solar system. अभ्यासक्रमात फक्त आम्हाला Sun, starts, planets, moon आहेत. पण universe वरचे अनेक videos बघून अणि संपदा काकू कडून त्यावर मिळालेली पुस्तके वाचून, अभ्यास सोडून Europa, Sirius ह्यावरच गप्पा जास्त होतात. आई काकू नी दिलेल्या पुस्तकात मी वाचलं आहे, Earth आधी सरळ होती, म्हणजे तिचे axis straight होते. मग एक मोठ्ठ colision झालं आणि त्यांनी अख्खी Earth tilted झाली एका side ला. केवढा मोठ्ठा force असेल ना तो, अख्खी Earth च tilt केली.

मी मात्र येन- केन-प्रकारेण त्याला परत अभ्यासात आणत असते. १- २ पुस्तकातले प्रश्न झाले की परत गाडी रुळावरून घसरतेच.

Solar system मध्ये पण आता Space अणि atmosphere हा सध्याचा आमचा एक आवडता विषय. Planets चे प्रश्न 1st आणि 2nd ला असतानाच झाले. ते संपले नसले तरी बर्‍यापैकी कमी झाले आहेत.

प्रश्न १ 

ईशांक - आई प्रत्येक planet च atmosphere एकमेकांबरोबर jointed असतं का? म्हणजे Earth च atmosphere संपलं की लगेच venus चे अणि Jupitar चे atmosphere लागत का?

मी - नाही! आपलं atmosphere आपल्या बरोबर ठराविक अंतरापर्यंत असतं. तसेच प्रत्येक planet च असतं. दोन planets च्या atmosphere मध्ये खूप distance / gap असते त्यालाच space म्हणतात. 

आणि मुळात प्रतेक Planet ची revolution speed वेगवेगळी आहे, ते एका line मध्ये आले तर atmosphere joint होईल ना. पण तसाही gap खूप आहे, so venus अणि earth एका line मध्ये आले तरी ते शक्य नाही.

ईशांक - हा! Venus ला १ वर्षा पेक्षा कमी वेळ लागतो sun भोवती revolution करायला. 

मी - आणि Jupiter ला Earth चे १२ वर्ष.

ईशांक - हा! कुंभ मेळा. तू सांगितलस मला.

प्रश्न २

ईशांक - Space मध्ये काळोख का असतो हे माहिती आहे मला, पण space थंड असते की गरम? कारण light दिसत नसला तरी असतो ना, मग जर का sun light आहे तर मग space गरम असेल ना?

मी - Space थंड आहे. पण त्याचे कारण खूप complicated आहे. ते तुला आत्ता नाही समजणार, radiation, light, temperature हे सगळे मोठा झालास की समजेल. 

ईशांक - अच्छा! म्हणजे 4th standard ला गेलो की 

मी - 🙄🙄🙄🙄🙄

प्रश्न ३

ईशांक - आई sun वर जाता येत नाही ते ठीक पण sun ची space जर का थंड आहे, मग तिथे का येत नाही जाता?

मी - मला आत्ता तरी ह्याचे उत्तर माहिती नाही. (खरच माहिती नाही. आणि आता ह्याची परीक्षा झाली की ह्या प्रश्नाचे उत्तर शोधण्याचे काम आले माझ्या मागे. कुणाला कारण माहिती असेल तर नक्की share करा. Or link ज्यात सोप्या भाषेत explain केले असेल).

बरं ह्याला सांगितलं की टीचरांना विचारत जा. तर उत्तर ठरलेलं, त्यांना वेळ नसतो. मुलांसाठी आई रिकामटेकडीच असते.

ह्या नंतर मग नेहमी प्रमाणे अफाट कल्पना रंगल्या. आई imagine कर की earth revolution करते आहे पण त्याचे atmosphere तिथेच थांबल तर? ते आपल्या gravity मुळे आपल्या बरोबर फिरलच नाही तर काय होईल?

मी - विमान take off करेल आणि Earth sun भोवती प्रदक्षिणा मारून परत तिथे आली की ते विमान landing करेल अजून काय.  

दोघांच्या imagination वर खूप हसून आम्ही परत अभ्यासाकडे वळलो (कदाचित).

अरे अभ्यास अभ्यास, आई चा संयम चुल्ह्यावर |

आधी इतरत्र प्रश्न, तेव्हा होई आमचा अभ्यास |

काय करावे ह्या मुलाचे... Pink Tax

मध्यंतरी एक छान video बघितला 'Pink tax' (the practice of charging women more for products and services than men for similar items.) ईशांकला तो video दाखवला, की बघ कसं असतं marketing, छोटा भीम चा towel ₹ 250 तोच दुसर्‍या unfamous cartoon चा पंचा ₹150. ..... .... त्या नंतर

रविवारी रात्री मी चेहर्‍याला face-pack लावला. ईशांक नी विचारले, "तू उटणे का लावतेस चेहर्‍याला?" म्हंटल अरे हे उटणे नाही face pack आहे. तर आगाऊ लगेच म्हणाला, "हं! हा pink tax आहे. सगळे ingredients तर तेच आहेत, face-pack म्हंटलं की किम्मत double". 

काय करावे ह्या मुलाचे... February 2025.

जुने ते सोने – पारंपरिक भांड्यांकडे परत एक पाऊल

आजच्या धकाधकीच्या जीवनशैलीत सोय आणि वेग याला प्राधान्य दिले जाते. त्यामुळेच स्वयंपाकघरात non-stick आणि aluminium भांड्यांचा वापर मोठ्या प्रमाणात वाढला आहे. पण काही गोष्टी सोयीसाठी घेतल्या तरी त्याचे दुष्परिणाम लक्षात घ्यायला हवेत. मला हे जाणवलं आणि शेवटी मी ठरवलं – पारंपरिक भांड्यांकडे परत वळायचं!

मी नुकताच माझ्या स्वयंपाकघरातील non-stick तवे, aluminium कढया माळ्यावर टाकून दिल्या आणि त्याऐवजी लोखंडाच्या भांड्यांचा वापर सुरू केला. सुरुवातीला थोडा त्रास झाला, पण जसजसा वापर वाढला, तसतसे त्याचे फायदेही समजू लागले.

परंपरागत काही सवयी आपण आत्मसात करतो, त्यातली मी एक आत्मसात केलेली गोष्ट म्हणजे आमटीला फोडणी केली की ती पळी आमटी मध्ये ठेऊन थोडावेळ आमटीला उकळी येऊन देणे. पोटात natural form मधले लोखंड जावं हा त्या मागचा उद्देश. पण मग शिरा, उपमा, पुर्या करायला aluminium कढई किवा non-stick, भाजी साठी non-stick कढई / pressure pan, पोळ्या भाजण्यासाठी परत non-stick तवा असे चालू होते. भाकरी मात्र लोखंडाच्या ताव्यावर. खूप दिवस मानला हे खटकत होतेच, शेवटी मी अणि ताई दोघांनी जाऊन लोखंडाच्या सामानाची खरेदी केली.

लोखंडी भांडी वापरायला लागण्या आधीची तयारी - 

लोखंडी भांडी बाजारातून आणली अणि एकदा धुऊन वापरायला घेतली असे करून चालत नाही. एकदा धुऊन, पुसून, त्याला सगळीकडून आधी तेल लाऊन (गोड किंवा खोबरेल) ती अर्थ तास तशीच ठेवायची. मग एका स्वच्छ फडक्याने ती पुसून घेऊन मग परत स्वच्छ धुवून मग ती वापरण्यासाठी तयार होतात. असे न केल्यास पदार्थ काळे पडतात. मी ही भांडी वापरायला सुरवात केल्यावर १-२ दिवस जरा त्रास झाला. रात्रीचा स्वयंपाक अणि मुलाचा अभ्यास असा एकत्र चालतो, अणि ‘नजर हटी दुर्घटना घटी’ म्हणतात तसेच जरा मुलाच्या अभ्यासात डोके घातले अणि भाजी जाऊन खाली चिकटली. ‘पीठ पेरून केलेल्या भाज्या जरा खरपूसच चांगल्या लागतात’ म्हणत मी दोघांना काही बोलूच दिले नाही. पण त्या चिकटलेल्या भाजीला लोखंडी कढई काही सोडवेना. मग शेवटी तिला भिजत घालून, मग उकळी काढून तिला साफ केले.

अजून एक कटकटीचे काम म्हणजे लोखंडाच्या वस्तू लगेच धुऊन, पुसून ठेवायला लागतात. त्याला एक पर्याय मी काढला आहे. मी ती भांडी साबणाच्या पाण्यात भिजत घालून ठेवते. आमच्या मावशी त्या धुतात अणि लगेच पुसून मग उपड्या घालतात. अशी लगेच पुसून ठेवायला तयार असलेली मावशी मिळाली तर non-stick ला replace करून लोखंडी भांडी वापरायला हरकत नाही.

पुढचा टप्पा – पितळी भांडी

लोखंडी भांडी वापरायला सुरुवात केली तशीच हळूहळू पितळी भांडी घेण्याचीही इच्छा आहे. तांब्याचा पिंप आणि चांदीचा पेला घरी आहेच, पण स्टीलच्या ताट-वाट्यांच्या जागी पितळ घ्यावे असं वाटतंय.

त्या नंतर घरातील plastic storage containers बदलून त्या जागी पितळी डब्बे घेण्याचा पण विचार आहे. ह्या साठी वेळ लागेल. पण पितळी भांड्यांचं आकर्षण काही वेगळंच – looks आणि utility दोन्ही!

“Non-stick ” पासून “sustainable” कडे प्रवास -

Non-stickचा पर्याय तात्पुरती सोय देतो, पण आरोग्यासाठी आणि पर्यावरणासाठी टिकाऊ पर्याय निवडणं महत्त्वाचं आहे. लोखंड, तांबे, पितळ यासारखी पारंपरिक भांडी वापरणे म्हणजे केवळ जुन्या पद्धतीकडे परत जाणे नाही, तर ते एक sustainable आणि आरोग्यदायी पाऊल आहे.

तुम्हीही हा बदल करू शकता! जर तुम्हीही non-stick आणि aluminium पासून मुक्त होण्याचा विचार करत असाल, तर सुरुवात लोखंडी कढईपासून करा. थोडा वेळ लागेल, थोडं चिकटेल, पण हळूहळू सवय लागेल आणि तुम्हाला याचा खूप फायदा जाणवेल.

बाजारात तेच विकते जे खपते. पितळ अणि तांब्याचा वापर वाढला तर कल्हई वाले पण कोपर्‍या कोपर्‍यात दिसतीलच.

“जुने ते सोने” ही फक्त म्हण नाही, तर ती आरोग्यासाठीची उत्तम निवड आहे!

---‐--------------------०--------------०-------------------------

Photo from google.